Atopowe zapalenie skóry jest przewlekłą i nawrotową chorobą o podłożu zapalnym, przebiegającą z bardzo nasilonym świądem, charakterystycznym obrazem zmian i typową lokalizacją na ciele. AZS uznawane jest za schorzenie cywilizacyjne, co oznacza, że niezależnie od czynników genetycznych i immunologicznych niezwykle ważną rolę odgrywają bodźce środowiskowe, co w konsekwencji przyczynia się do wzrostu zachorowań. Obecnie choroba ta, która ze względu na swój przewlekły i nawrotowy przebieg negatywnie wpływa na jakość życia pacjentów oraz ich rodzin, rozpoznawana jest u coraz większej liczby dzieci.
Atopowe zapalenie skóry najczęściej rozpoczyna się już we wczesnym dzieciństwie. Uważa się, że 60% wszystkich przypadków ma początek w pierwszym roku życia, a 90% przed ukończeniem 5 lat. Pomimo prowadzonych obecnie wielu badań nad patogenezą AZS, jej przyczyny i mechanizmy powstania wciąż nie są do końca znane, co z kolei uniemożliwia przyczynowe leczenie. Warto również podkreślić, że wiele badań wykazuje bardzo złożony charakter tej choroby. Oznacza to, że nie ma ona jednej przyczyny, ale kilka (genetyczne, środowiskowe, alergie etc.) oraz w swoim przebiegu może być indywidualnie zróżnicowana. To również utrudnia kompleksową terapię i całkowicie wyleczenie choroby.
AZS – objawy
Rozpoznanie kliniczne choroby odbywa się na podstawie kryteriów Hanifina i Rajki, gdzie muszą być spełnione 3 wymogi główne i 3 dodatkowe (u 80% ↑ IgE).
Do objawów głównych zalicza się:
- świąd,
- typowy wygląd i lokalizacja zmian,
- przewlekły, nawracający przebieg,
- cechy atopii u pacjenta lub w rodzinie
Natomiast kryteria dodatkowe to:
- suchość skóry, ↑ IgE,
- rogowacenie przymieszkowe,
- podatność na zakażenia (gronkowiec), fałd Dennie-Morgana,
- nieswoisty wyprysk rąk i/lub stóp, wyprysk sutków, zapalenie czerwieni warg,
- przebarwienie powiek i skóry wokół oczu, rumień twarzy,
- pogrubienie fałdów na szyi,
- stożek rogówki, przednia zaćma, wczesny wiek wystąpienia zmian,
- biały dermografizm, rybia łuska, łupież biały, natychmiastowe reakcje skórne
- świąd po spoceniu, nietolerancja wełny,
- zaostrzenie choroby pod wpływem zdenerwowania, nietolerancja pokarmów.
Podstawowym objawem AZS jest stan zapalny skóry. W trakcie rozwoju procesu zapalnego pojawiają się grudki i pęcherzyki. Na skutek nasilonego świądu, a tym samym intensywnego drapania, na chorej skórze dominują nadżerki i przeczosy. Uszkodzony naskórek może ulec wtórnym nadkażeniom bakteryjnym, grzybiczym, a także wirusowym, głównie z grupy opryszczki. W takcie procesu gojenia obserwuje się złuszczanie i przebarwienia pozapalne. Zwiększone objawy AZS następują pod wpływem takich czynników nasilających jak: alergeny powietrznopochodne, pokarmy, czynniki klimatyczne, stres, gospodarka hormonalna, papierosy, czynniki drażniące i mikroorganizmy. Nie każdy pacjent z tą chorobą reaguje na wszystkie, wyżej wymienione czynniki.
W przebiegu AZS wyróżnia się 3 okresy choroby, zależne od wieku pacjenta:
Od 3. miesiąca życia do ok. 4. roku życia – Faza niemowlęca i wczesnodziecięca AZS. Objawy u niemowląt to rumieniowe plamy, które mogą być pojedyncze lub zlewać się w większe powierzchnie,a towarzyszy im świąd. W tym wieku zmiany skórne mogą być zlokalizowane w różnych miejscach, ale najczęściej zauważalne są na policzkach. Świąd występujący u tak małych dzieci jest jednym ze znaków rozpoznawczych AZS. U niemowlaka objawy to także zaburzenia snu, rozdrażnienie, a ponadto ograniczony apetyt. Dziecko kilkumiesięczne zaczyna już drapać konkretne partie skóry. U maluchów często nie pojawia się nadmierna suchość skóry. Zmiany nasilają się lub łagodnieją i bardzo często trudno jest znaleźć przyczynę zaostrzenia. Ze względu na fakt, że do 3 roku życia skóra jest niedojrzała, często dochodzi do wtórnych nadkażeń bakteryjnych, grzybiczych lub wirusowych.
Badania wykazują, że w pierwszych latach życia, częstość choroby u obu płci jest podobna, natomiast po 6 roku życia notuje się przewagę zachorowań u płci żeńskiej. U 20–40% małych dzieci i niemowląt z atopowym zapaleniem skóry rozpoznaje się alergię pokarmową, zazwyczaj na: mleko krowie, jaja, ryby, orzeszki ziemne, soję i pszenicę. Towarzyszące temu objawy skórne są przejawem nadwrażliwości organizmu na pewne pokarmy, która po ich spożyciu prowadzi do wystąpienia reakcji atopowo-alergicznej (IgE-zależnej, IgE-niezależnej lub mieszanej). W fazie niemowlęcej i wczesnodziecięcej alergia jest głównym problemem nasilającym objawy AZS.
Od 4. do ok. 12. roku życia – okres dziecięcy AZS. Objawy u dzieci w tym wieku mogą wystąpić po raz pierwszy lub wystąpić dodatkowe symptomy, które będą kontynuacją już istniejącej choroby. W tej fazie pojawiają się charakterystyczne, suche i swędzące zmiany w zgięciach łokciowych, kolanowych, w fałdzie szyjnym i na twarzy. Nasilenie choroby może być tak duże, że przybiera formę erytrodermii – zajęta jest cała skóra. Świąd jest głównym objawem i skutkuje zaburzeniami snu, ogólnym rozdrażnieniem, zaburzeniami koncentracji. W tej grupie wiekowej częściej obserwuje się zaostrzenie zmian skórnych, w wyniku alergicznej reakcji krzyżowej, spowodowanej jednoczesnym uczuleniem na alergeny pyłków roślinnych i alergeny pokarmowe.
Po 12. roku życia – faza okresu dojrzewania i okresu dorosłego AZS. Objawy u dorosłych mogą być kontynuacją już istniejących zmian lub dopiero się rozpocząć. Dla tego okresu charakterystyczne jest nagłe zaczerwienienie skóry ze świądem umiejscowionym głównie w górnej części ciała – twarz, szyja i górna połowa klatki piersiowej. Najczęściej przyczyną jest stres emocjonalny. Nadal mogą utrzymywać się zmiany zapalne w zgięciach łokciowych, kolanowych i na szyi. Charakterystycznym objawem u osób dorosłych jest znaczna suchość skóry. W czasie remisji skóra jest pogrubiała, naskórek przerośnięty z wyraźną lichenifikacją. Na skutek długo trwającej choroby na twarzy może pojawić się zasinienie wokół oczu, dodatkowa fałda na dolnej powiece, tzw. fałd Dennie-Morgana, a na bocznych powierzchniach szyi przebarwienia o charakterze siateczki tzw. objaw brudnej szyi.
W leczeniu AZS podstawową rolę odgrywają doświadczenie i ścisła współpraca z pacjentem lub jego rodzicami, edukacja oraz unikanie czynników zaostrzających chorobę. Bardzo ważny jest szczegółowy wywiad i obserwacja czynników, które nasilają zmiany charakterystyczne AZS. Zwiększone objawy wymagają pomocy lekarskiej. Najważniejszym celem leczenia jest eliminacja stanów zapalnych i zakażenia skóry, a także przywrócenie zaburzonych funkcji bariery skórnej i zmniejszenie świądu. Co więcej, jeśli to możliwe, konieczne jest wyeliminowanie szkodliwych czynników – alergenów (np. pewnych pokarmów czy kosmetyków, które nasilają chorobę lub powodują pojawianie się zmian skórnych).
